I ove godine, 15. septembra, Srbija će obeležiti istoriju Prvog svetskog rata, poznatog i kao Veliki rat.
To je samo jedan od nekoliko istorijskih datuma koji se svake godine obeležavaju u našem regionu i Evropi, s ciljem da se podsetimo jednog od najtragičnijih događaja u istoriji civilizacije.
U nekim državama, kao što je Srbija, sećanje na ove datume je u znaku proslave dana nacionalnog jedinstva i pobede. U drugima su to dani sećanja na nacionalnu tragediju, a u trećima komemoracije su u znaku pomirenja i sećanja na pale vojnike. Među evropskim državama, kao što je Severna Makedonija, istorija Prvog svetskog rata se uopšte ne obeležava, ali je svakako deo istorijskog pamćenja kao jedna od najtragičnijih epizoda u istoriji Makedonije. Poneka izbledela memorijalna ploča ili znak podseća slučajne prolaznike u Bitolju, na Pelisteru, Marijovu, Đevđeliji ili na Kajmakčalanu da su se nekada tamo vodili žestoki sukobi.
Ipak, neka vest o pronalasku neeksplodiranih granata u nečijem dvorištu i, još ređe, i skoro mitske prirode, neka priča o pronalasku zakopanih vinskih boca i konjaka, čuva od zaborava ovu istorijsku epizodu i tragične ljudske priče. Sećanje na rat se kreće između beseda o nacionalnoj katastrofi, pominjanja ljudskih žrtava i raznih legendi o odnosima između vojnika i lokalnog stanovništva. To su uglavnom mitovi o uzgajanju pojedinih poljoprivrednih kultura, kao što je paradajz, koji se u Strumici naziva „frenki“ po francuskim vojnicima, ali i o pronalasku starih vina i bogatstva koje su vojnici ostavili za sobom u rovovima.
Proboj Solunskog fronta
Petnaesti septembar 1918. godine važan je datum u istoriji jer je tog dana u jutarnjim satima započela vojna operacija koja je dovela do proboja Balkanskog fronta koji je tada, ali i danas prepoznatljiv pod više imena, kao Solunski, Makedonski ili front na Orijentu. Od 1916. do 1918. godine, od albanske obale Jadranskog mora, preko Ohridskog i Prespanskog jezera i makedonskih planina, do doline reke Strume i Egejskog mora, pored žitnih polja, voćnih nasada i vinograda, ratovalo je deset evropskih država.
U sastavima vojski evropskih država, pored njihovih građana bili su mobilisani i mladi ljudi iz afričkih i azijskih zemalja, tadašnjih evropskih kolonija. U toku tri godine oni su boravili u, za njih, nepoznatoj zemlji u kojoj je vekovima živela raznovrsna populacija. Tih godina se duž fronta i u njegovoj pozadini govorilo više od petnaest jezika. Dok se u Francuskoj istorija ovog fronta povezuje i sa percepcijom vojnika baštovandžija (Jardiniers de Salonique), u Srbiji su vojnici junaci poznatiji kao Solunci. U Severnoj Makedoniji pamti se i težak život Makedonaca koji su bili primorani da se bore na obe zaraćene strane. Danas javnost više zna za borbe za Bitolj i bitku za Kajmakčalan, a manje za istoriju proboja fronta i o događajima koji su usledili u selima Tikveškog regiona, u oblastima Vitačevo i Bošavija na padinama planine Kožuf.
Zaboravljene priče iz Tikvešije
Tikvešija je danas, između ostalog, poznata i po živopisnoj prirodi, čistom vazduhu i proizvodnji odličnog vina. Danas još uvek postoje neispričane priče iz istorije Prvog svetskog rata. Pogotovu one koje se tiču odnosa između vojnika i lokalnog stanovništva. Tačno u tikveškim selima u dolini Bošave i visoravni Vitačevo, posle bitke na Dobrom polju, srpska i francuska vojska su, nakon tri godine rovovskog rata visoko u planinama, napravile proboj čime je postignut kraj rata u ovom delu Evrope. U ovaj kraj, koji je bio pogođen ratnim dejstvima za vreme balkanskih ratova, u jesen 1915. godine vojske su opet došle. Te jeseni francuske vojne jedinice pokušale su da zaustave prodor bugarske armije i da se dolinom Vardara spoje sa srpskom vojskom u povlačenju.
Od tada pa sve do kraja septembra 1918. godine, tikveški kraj bio je deo zone ratnih dejstava i pod vojnom upravom bugarske vojske. Kako u ovom delu zone ratnih dejstava, tako i sa druge strane fronta gde su francuska, srpska i druge savezničke vojske zavele svoju vojnu upravu, počela je istorija koja se odnosi ne samo na ratne operacije, nego i na pitanja ishrane, epidemija, nasilja, brige o porodici. Sela koja su bila poznata samo lokalnim vlastima odjednom su se našla u vojnim planiranjima, te su dobila svoje mesto na kartama, u dnevnicima i memoarima vojnika koji su ratovali u tom kraju.
Proboj Dobrog polja
Proboj fronta kod Dobrog polja rezultat je dugo planirane operacije protiv, kako su saveznici smatrali, demoralisane bugarske i oslabljene nemačke vojske, sa ciljem da pokušaju da probiju front i time stave kraj četvorogodišnjem ratu. Komandant 17. francuske kolonijalne pešadijske divizije je tog dana u ratnom dnevniku svoje jedinice zapisao sledeće:
„Namera glavnog štaba je da probijemo bugarski front između Dobrog polja i Veternika, da se najpre zauzme Dobro polje, Kravica, Kravički kamen, Veternik, a zatim visove Kozjaka kako bismo kasnije iz ove baze dejstvovali prema Vardaru.“
Ovaj zapis je jedan od mnogih koji su francuske i srpske jedinice zapisivale u prvim momentima bitke na Dobrom polju. Do kraja dana, francuske kolonijalne snage zajedno sa jugoslovenskom, timočkom i šumadijskom divizijom uspele su da probiju prvu liniju fronta, a bugarska vojska započela je povlačenje prema Kavadarcima. U prvom danu proboja krenule su u poteru bugarskih i nemačkih vojnika Francuzi, Senegalci i Malgaši zajedno sa vojnicima timočke, šumadijske i jugoslovenske divizije, u čijem su sastavu pored Srba bili i Hrvati, Crnogorci i Slovenci. U srpskoj armiji bilo je i dosta Makedonaca.
Proboj fronta i napredovanje saveznika odvijalo se dosta brzo. Francuske kolonijalne jedinice su već 20. septembra bile u selima Mrežičko i Rožden. Dva dana kasnije prošle su kroz Kumaničevo, Dragožel i stigle u Moklište nadomak Vataše i Kavadaraca. Zajedno sa njima, timočka i jugoslovenska divizija uspele su do 22. septembra da se spuste od visova Dobrog polja preko Konopišta, Bokule, Košuta, Krnjeva i stigle do sela Barovo – danas poznatog vinskog kraja. Narednog dana su već stigli do reke Vardar u pravcu Demir Kapije, a Jugoslovenska divizija je 23. septembra ušla u Kavadarce i Negotino.
Neispričane priče vojnika i civila
Silazak sa vrhova planina bilo je olakšanje za oštre uslove za život na visovima koji se izdižu na preko 1700 metara iznad mora. Napredovanje je značilo prijatniju klimu, ali i lakše dostupnu hranu. Još pre proboja fronta, vojnici su često odlazili do obližnjih sela u potrazi za dobrom hranom. To su uglavnom bile kokoške, povrće, ali i voće. Francuski narednik Žan Viktor Samson koji je tog septembra bio u pozadini fronta piše sa divljenjem kako je pored jaja i kokošaka uspeo da kupi od lokalnih seljaka i divno grožđe. Njegov suratnik i sunarodnik Rožer Perno, koji se zajedno sa senegalskim i malgaškim vojnicima kretao od Dobrog polja preko Alšara i 24. septembra stigao do sela Moklište nadomak Kavadaraca, napisao je u svojim memoarima:
„24. septembar Moklište. Umiremo od žeđi. Konačno vode. Koliko je dobra!… Otkad marširamo, ne znajući kuda idemo, provodili smo vreme moleći svakoga za piće. Bez Srba ne znam šta bismo radili… (…) Dobro smo se napili, ali ništa nije ostalo za jelo. Ipak uspeli smo da pronađemo crnog luka. Nema hleba. Ah… ’Rat je’, kaže mi Pol. Ali svako od nas je uzeo po tri boce vode. Neka ima. To je dragoceno. Muka mi je od ova četiri dana provedena ispružajući jezik. A mi još uvek hodamo. Evo nas u našem sektoru. Stubovi žičare. Čičevo… Vinogradi. A evo i Rosoman…“
Ovi primeri istorije Prvog svetskog rata govore nam da istorija ratovanja nije samo Kajmakčalan i nije samo vojna i politička istorija, nego u njoj ima mnogo neispričanih ljudskih priča i tema koje se tiču svakodnevnog života zaboravljenih vojnika i civila. Ovi primeri mogu pomoći da se istorija Prvog svetskog rata ne gleda samo kroz nacionalnu perspektivu koja je veoma selektivna. Takođe, mogu nam pomoći da bolje razumemo skoro pa mitske priče o Francuzima koji nisu ratovali, nego bavili se baštovanstvom i pili vino i konjak, ili kako je vojnik Milorad Peruničić iz Slatine kod Čačka napisao kada je video da su u Solunu istovarili 100 buradi vina za vojsku, a Francuzi su vikali: „nema vina, nema dum-dum“.
Post Views: 51
